مفهوم «عزت نفس‏»

شاید برای شما نیز پیش آمده باشد که به چیزی «نیاز» داشته‏اید،ولی برای حفظ آبرو و «موقعیت‏» خویش، آن را با کسی مطرح‏نساخته‏اید. یا گاهی مشکلی برایتان پیدا شده، اما آن را در حدی‏ندانسته‏اید که برای چاره‏جویی و حل آن، آن را با کسی در میان‏بگذارید.
آیا تا کنون شده است که برای روبه‏رو نشدن با یک نفر ناباب، راه‏خود را کج کنید، و برای دهان به دهان نشدن با یک فرد هرزه و هتاک،دندان روی جگر گذاشته، حتی به دفاع از خویش نپرداخته‏اید؟
اینها و نمونه‏های دیگری از این قبیل، شواهدی بر روحیه‏ای‏متعالی است که از آن با «عزت نفس‏» یاد می‏کنیم.
جان آدمی عزیز است و رفاه و برخورداری دوست داشتنی است;اما انسانیت انسان بالاتر از هر چیز است و شخصیت و آبرو قیمتی‏بسیار بالاتر از مال و اندوخته دارد. «کرامت نفس‏» نیز، ارزشی برتر ازمعادلات و محاسبات منفعت‏گرایانه و مادی دارد.
وقتی انسان به چیزی طمع می‏بندد، بخشی از انسانیت والای‏خویش را در معرض خطر و تلف شدن قرار می‏دهد تا آن «خواسته‏» رابرآورده سازد. گاهی هم حق و دین و شرف و کرامت نفس، زیر «پا»گذاشته می‏شود تا آن مطلوب و خواسته به «دست‏» آید. آیا به راستی‏خواسته‏های نفسانی تا این حد مهم است که در چنین معامله زیانباری‏پی‏گیری شود؟
چگونه می‏توان به خواسته‏های دل، بی‏حساب و بی‏حد و مرزرسید، بی‏آنکه از معنویت و کمال و ارزش، چیزی را فدا کرد و از دست‏داد؟
صاحبان «عزت نفس‏»، هرگز آبروی خود را به کف نانی‏نمی‏فروشند و به خاطر «مناعت طبع‏»، هرگز خواسته‏های دل رازمینه‏ساز حقارت و زبونی و خفت و خواری نمی‏کنند.
بهای وجود

نماد دیگری از «عزت نفس‏»، آن است که انسان، پاسدار کرامت‏وجودی خویش باشد و ارزش فوق مادی خود را با خواسته‏های حقیرو هوسهای ناپایدار و درخواستهای ذلت‏بار، لکه‏دار نسازد. «عزت‏» به‏معنای صلابت و استواری و نفوذناپذیری و تسخیر نشدن و فرونپاشیدن و سست نشدن و نبودن است. انسانی عزیز است که به پستیها وحقارتها راه ندهد که در زمین دل و جان و زمینه شخصیت او نفوذ کند.کسی عزت نفس دارد که هویت انسانی خویش را در مقابل ضربه‏های‏خردکننده فسادها و تباهیها حفظ کند و این جز در سایه «خودشناسی‏» وآگاهی به ارزش انسانی و والایی جایگاه معنوی انسان فراهم نمی‏آید.
انسان خود را با چه چیزی مقایسه می‏کند و به چه چیزی‏می‏فروشد و خود را به چه می‏دهد و چه می‏گیرد؟ اصلا انسان به چه وچند می‏ارزد؟
حضرت علی(ع) در سخن زیبا و بلند و شیوایی، در بیان جایگاه‏رفیع انسان و ارزش وجودی او می‏فرماید: «بدانید که برای جانها ووجودهای شما، قیمت و بهایی جز «بهشت‏»، نیست. آگاه باشید و خود را جز به‏بهشت نفروشید»:
«انه لیس لانفسکم ثمن الا الجنة، فلا تبیعوها الا بها.» (1) .
کسی که این جایگاه را بشناسد و از آن مراقبت کند، هرگز به پستی‏و حقارت و طمع و ذلت کشیده نمی‏شود و گوهر خود را به تمنیات‏نفسانی و خواهشهای مادی نمی‏فروشد. عزت نفس، مانع می‏شود که‏انسان آگاه، خود را ارزان بفروشد.
خواستن، پل ذلت

«کیان وجودی‏» انسان، گاهی به خاطر «طلب‏» در هم می‏شکند. هرکس می‏کوشد خود را کامل و بی‏نیاز و بزرگوار جلوه دهد و شخصیت‏خویش را نگهبان باشد. ولی گاهی افراد سست اراده و طماع در برابر«خواستن‏»، آن گوهر را از کف می‏دهند.
خواستن، سند «احتیاج‏» است و نشانه فقر و ناداری. گاهی یک‏«آبرو» در گرو یک «درخواست‏» قرار دارد و با گشودن دست نیاز، آن آبروو حیثیت‏سالیان دراز، یکباره بر خاک می‏ریزد و بر باد می‏رود.
امام علی(ع) فرموده است:
«ماء وجهک جامد تقطره السؤال، فانظر عند من تقطره؟»; (2) .
آبروی تو، جامد است و با سؤال و درخواست، قطره قطره‏می‏ریزد. بنگر که قطرات آبرو را پیش چه کسی می‏ریزی!
و چه زیبا گفته است صائب تبریزی:
دست طلب چو پیش کسی می‏کنی دراز.
پل می‏کشی که بگذری از آبروی خویش.
بدترین وضع، آن است که حرص و طمع و تکاثر و افزون‏طلبی،انسان را به «خواستن‏» وادار سازد و برای ست‏یافتن به آنچه که ندارد،دست‏به هر کاری بزند و پیش هر کس و ناکسی کوچک شود و التماس‏و خواهش کند و کوچک شود، غلام و چاکر این و آن گردد، تا از این‏رهگذر، چیزی بر «داشته‏»هایش بیفزاید و یا به برخی از «خواسته‏»هایش‏برسد.
مگر دنیا چه اندازه می‏ارزد که انسان، اعتبار و شرف خود را در گروآن بگذارد؟
مگر پول، چقدر مقدس است که انسان، عزت نفس خویش را با آن‏مبادله کند؟
آیا باید به هر خواسته‏ای رسید؟ و هر چه را «دل‏» خواست، بایدتامین کرد؟ پس عفاف و کف نفس و کنترل غرایز و تمنیات و مهار زدن‏بر حرص و آز، برای کجا و کی و چه کسانی است؟!
در این داد و ستد، چه می‏دهیم و چه به دست می‏آوریم؟
سخنی زیبا از حضرت علی(ع) نقل شده است:
«و اکرم نفسک عن کل دنیة و ان ساقتک الی الرغائب، فانک لن تعتاض بماتبذل من نفسک عوضا»; (3) .
خویشتن را از هر چه که پست‏باشد، والاتر بدان و پرهیز کن. هرچند تو را به خواسته‏ها و آمالت‏برساند. چرا که تو هرگز از آنچه که از«خویش‏» می‏دهی، چیزی عوض نخواهی یافت.
مساله بر سر شرافت و کرامت انسان است. وقتی در این داد و ستد،در مقابل «دنیا» و خواهشهای نفسانی قرار گرفت و بخشی از آن به هدررفت و تباه شد، دیگر جایگزینی برای آن پیدا نخواهد شد.
چه بسیار عزیزانی که در چاه «خواستن‏» افتادند و چون با طناب‏دیگران بیرون آمدند و به خواسته‏های نفسانی رسیدند، زیر بار منت‏دونان ماندند و عزت خویش را در همان چاه وا نهادند و کرامت را باوابستگی به دیگران معامله و مبادله کردند.
نخواه، تا عزیز بمانی. طمع مدار، تا سربلند باشی و قانع باش، تااسیر نگردی.
این رهنمود مولای آزادگان حضرت امیر(ع) است که فرمود:«القناعة تؤدی الی العز»; (4) قناعت، عزت می‏آورد. و نیز سخن او است که:«العز مع الیاس‏»; (5) عزت، همراه با ناامیدی از دست مردم است. به آنچه‏داری قانع باش و به داشته‏هایت‏بساز، تا عزیز باشی.
حفظ گوهر عزت

نگهبانی از گوهر عزت و کرامت، وظیفه است. نباید خود را درمعرض تحقیر و توهین قرار داد. انسان باید از کاری که به‏معذرت‏خواهی وادار شود پرهیز کند، تا از این طریق هم، وجهه و آبروو اعتبارش صدمه نبیند. معاشرت بزرگوارانه، برای مصون ماندن ازتعرض و دشنام نااهلان، نگهبانی از عزت نفس است. رسیدن به این‏هدف، تنظیم خاصی را در روابط انسان با دیگران می‏طلبد، رابطه‏ای برمبنای هوشیاری و حفظ عزت و مناعت و زیر پا گذاشتن طمعها وخواهشها.
باید چنان زیست که به پرداخت جریمه، مجبور نشد،
باید چنان کار کرد، که مورد توبیخ و ملامت قرار نگرفت،
باید آن گونه رفتار کرد که از سوی دیگران، توهینی به انسان‏صورت نگیرد. حداقل، بخشی از اینها به دست ماست. البته نه به این‏معنا که انسان از انجام وظیفه گفتاری و کرداری و موضع‏گیری در جای‏مناسب، شانه خالی کند، بلکه موجبات وهن و توهین نسبت‏به خویش‏و تحقیر شدن در حضور جمع را فراهم نیاورد.
هم در برخورد با قدرتمندان باید «عزت دینی‏» خود را پاسدارباشیم، هم در مواجهه و معاشرت با پولداران، از رفتار ذلیلانه و حقیرانه‏پرهیز کنیم. این گونه می‏توان موسای عزت را در برابر فرعون قدرت،سربلند نگه داشت. اگر کسی ثروتمندی را به خاطر پولش احترام کند،دین و شرافت‏خود را زیر پاهای خویش، له کرده است. به تعبیرحضرت علی(ع):
«من اتی غنیا فتواضع له لغناه، ذهب ثلثا دینه‏»; (6) .
هر کس نزد ثروتمندی رود و به خاطر توانگری و ثروتش درمقابل او کرنش و فروتنی کند، دو سوم دینش رفته است!
شگفتا که آیین یک انسان، از کجاها لطمه می‏خورد که به خیال هم‏نمی‏رسد.
این منش و رفتار را باید به کودکان هم آموخت، تا با عزت نفس بارآیند و در مقابل «دارایان‏»، احساس حقارت و کوچکی و ذلت نکنند.
اگر نسل نوجوان ما، مفهوم کرامت انسان و مناعت طبع و عزت‏نفس را در نیابد، با روح کوچک و همت محدود و چشمی همیشه‏گرسنه، اسیر دنیاداران می‏شود. بزرگترین خدمت‏به فرزندان، تعالی‏بخشیدن به همتها و غنا بخشیدن به شخصیت وجودی آنهاست. درسایه چنین تربیتی، صاحبان روحهای بلند و وارسته، این گونه طلبها راتلخ و دشوار می‏یابند و به آن تن نمی‏دهند. در دیوان منسوب به‏حضرت علی(ع) شعری است‏با این مضمون:
«جا به جا کردن صخره‏ها از قله کوهها، نزد من از تحمل منت مردم محبوب‏تراست. من تلخی همه اشیاء را چشیده‏ام. هیچ چیز، تلختر از «سؤال‏» و درخواست‏نیست.» (7) .
و به قول ناصرخسرو:
به آب روی، اگر بی‏نان بمانم.
بسی به زان که خواهم نان ز دونان.

پی‏نوشتها:

1) نهج‏البلاغه، صبحی صالح، حکمت 456.
2) همان، حکمت 346.
3) همان، نامه 31.
4) غررالحکم.
5) همان.
6) نهج‏البلاغه، حکمت 228.
7) لنقل الصخر من قلل الجبال.
احب الی من منن الرجال.
و ذقت مرارة الاشیاء طرا.
فما طعم امر من السؤال.

اعتماد بنفس به مفهوم برتری داشتن، تکبر وخود بینی نمیباشد زیرا این خصوصیات رفتاری از اعتماد بنفس پایین نشات میگیرند. اعتماد بنفس شما نباید یک پدیده مقایسه ای و رقابتی باشد زیرا در این هنگام شما خود را در معرض احتیاج و وابستگی به پذیرش دیگران قرار خواهید داد که با اعتماد بنفس واقعی و ناب منافات دارد. افراد با اعتماد بنفس بالا نیازی به پذیرش، موافقت، تائید، تشویق و دلگرمی دیگران ندارند. همچنین اعتماد بنفس بالا اینگونه نیست که شما را از هر گونه تردید، یاس ونگرانی مصون بدارد بلکه تنها تحمل و غلبه بر آنها را برای شما آسانتر میسازد.
خصوصیات افراد با اعتماد به نفس بالا
* برخوردار از مرکز کنترل درونی: غم و شادی آنان وابسته به عوامل خارجی نیست.
* از لحاظ جسمانی، احساسی، ذهنی و معنوی از خود مراقبت میکنند.
* میانه روی را در افکار، احساسات و رفتارهای خویش حفظ میکنند.
* قادر به پذیرش و پند گیری از اشتباهات خود میباشند. قادر به بیان جمله "من اشتباه کردم" میباشند.
* توانایی بخشش اشتباهات خود و دیگران را دارند.
* مسئولیت اداره زندگی خود را بعهده میگیرند.
* تفاوتهای فردی میان افراد را ارج مینهند.
* به نقطه نظرات دیگران گوش میدهند.
* همواره مسئولیت ادراکات، احساسات و واکنشهای خود را بعهده گرفته و هیچگاه آنها را فرافکنی نمیکنند.
* از نقاط ضعف و قوت خود آگاهی دارند.
* همواره در حال پیشرفت و ترقی بوده و از ریسکهای مثبت در زندگی بیم ندارند.
* دارای اعتماد بنفس و خود باوری بوده و به خود ارج میدهند.
* اعتماد بنفس آنان بدور از خودبینی و غرور میباشد.
* از آنکه مورد انتقاد قرار گیرند نمی هراسند.
* هنگامی که از آنان پرسشی میگردد حالت تدافعی بخود نمیگیرند.
* در برابر موانع و مشکلات به آسانی تسلیم نمیگردند.
* نیازی به تحقیر و تمسخر دیگران ندارند.
* از آنکه در کاری شکست بخورند ویا در حضور دیگران نادان بنظر برسند ابایی ندارند.
* هیچگاه خود را مورد انتقاد و سرزنش مخرب و شدید قرار نمیدهد.
* توانایی خندیدن به خود و زیاد جدی نگرفتن خود را دارند.
* به خویشتن و توانایی خودشان ایمان و اعتماد دارند.
* به تصمیم گیری هایشان اعتماد دارند.
* باور دارند که فردی با ارزش، با قابلیت، دوست داشتنی، پذیرفتنی و مهم میباشند.
* نیازی به کمالگرایی ندارند.
* هیچگاه خودشان را با دیگران مقایسه نمیکنند.
* از آنکه دیگران چگونه نسبت به آنان می اندیشند واهمه و نگرانی ندارند.
* نیازی به اثبات و توجیه افکار و عقاید خود به دیگران ندارند.