چگونه کتاب درسی را مطالعه کنیم ؟
تحلیل یادگیری یکی از موضوعات اساسی در روانشناسی است. در این نوشتار بدون هیچ توضیح نظری اضافه ، روشی بنام پس خبا ( پ س خ ب ا ) برای خواندن و مطالعه مطالب کتابهای درسی ارائه می گردد که به نظر می رسد شیوه موثری برای بهتر فهمیدن و بهتر حفظ کردن مفاهیم و اطلاعات کلیدی است. نام این روش (PQRST) برگرفته از نخستین حرف نام هریک از مراحل پنجگانه در مطالعه متون است:
پیشخوانی ( Preview )
سئوال کردن ( Question )
خواندن ( Reading )
به خود پس دادن ( Self - recitation )
آزمون ( Test )
دو مرحله اول و آخر ( پیشخوانی - آزمون ) ویژه هر فصل از کتاب هستند ، و سه مرحه میانی ( سئوال کردن - خواندن - به خود پس دادن ) اختصاص به هر بخش اصلی از هر فصل دارند.
1- مرحله پ ( پیشخوانی ):
نخست به مرور کلی فصل معینی از کتاب می پردازید تا با موضوعات کلی مورد بحث آشنا شوید . برای این منظور فهرست مطالب فصل را می خوانید . سپس مطالب فصل را مرور می کنید که طی آن ، عناوین بخشهای اصلی و فرعی فصل را مورد توجه قرار می دهید ، و تصاویر و نمودارها را از نظر می گذرانید. مهمترین نکته در مرحله پیشخوانی این است که پس از مرور مطالب فصل ، چکیده اولیه یا پایانی فصل را ( در صورت وجود ) با دقت مطالعه کنید و روی هر یک از نکاتی که در آن آمده تامل کنید . در این مرحله ممکن است ، سئوالهایی به ذهنتان خطور کند که پس از خواندن متن کامل فصل بتوانید به آنها پاسخ دهید. این مرحله ، تصویر کلی از مطالب فصل و سازمان بندی آن به دست می دهد.
2 - مرحله س ( سئوال کردن )
همانطور که قبلا گفته شد مراحل سئوال کردن ، خواندن و به خود پس دادن ، ویژه هر بخش از هر فصل است. فصل های کتاب را یکی یکی در نظر بگیرید. هر سه مرحله سئوال کردن ، خواندن و به خود پس دادن را در مورد هر بخش اعمال کنید و بعد ، به بعدی بپردازید. قبل از مطالعه مطالب هر بخش ، نخست عنوان آن بخش و عنوان های فرعی آن را بخوانید . سپس در حین خواندن مطالب هر بخش ، موضوعات مهم آن را به صورت یک یا چند سئوال در نظر بگیرید که بعدا باید به آنها پاسخ دهید. از خود بپرسید : مولف در این بخش چه مفاهیم مهمی را در نظر داشته است ؟ مقصود از مرحله سئوال کردن نیز همین است.
3 - مرحله خ ( خواندن )
در این مرحله ، مطالب هر بخش از فصل را برای آگاهی از معنی آن با دقت بخوانید و ضمن خواندن ، سعی کنید به سئوالهایی که در مرحله سئوال کردن مطرح شده بود ، پاسخ دهید . در باره مطالبی که می خوانید تامل کنید و بکوشید بین آن مطالب و اطلاعات قبلی خود ارتباط بر قرار کنید . می توانید زیر واژه ها یا عبارات کلیدی خط بکشید . اما میزان آن از 10 تا 15 درصد متن تجاوز نکند. اگر مقصود از خط کشیدن زیر مطالب ، مشخص کردن واژه ها یا عبارات کلیدی برای مرور بعدی باشد ، خط کشدین زیادی زیر مطالب ، مغایر با چنین هدفی است. تا وقتی تمام مطالب بخش معینی را نخوانده اید یا با همه مفاهیم کلیدی آشنا نشده اید و اهمیت نسبی آنها را ارزیابی نکرده اید ، یادداشت بر ندارید. در خاتمه خلاصه فصل را از زبان خودتان نوشته و اشکالات احتمالی را با مرور فصل بر طرف کنید.
4 - مرحله ب ( به خود پس دادن )
پس از خواندن هر بخش ، سعی کنید مفاهیم اصلی را به خاطر آورید و اطلاعات را از حفظ با خود بگوئید . مفاهیم را به زبان خود بازگو کنید و اطلاعات را ترجیحا با صدای بلند ( و اگر تنها نیستید ، زیر لب ) تکرار کنید . مطالبی را که به یاد می آورید با متن کتاب تطبیق دهید تا مطمئن شوید که آنها را کامل و درست حفظ کرده اید. به خود پس دادن مطلب کمک می کند که به کمبود اطلاعات خود پی ببرید و آن را در ذهن خود سازماندهی کنید. پس از آنکه بخشی از فصل را به این شیوه مطالعه کردید ، به بخش بعدی بپردازید و دوباره مراحل سئوال کردن ، خواندن و به خود پس دادن را تکرار کنید.
5 - مرحله آ ( آزمون )
پس از خواندن مطالب فصل باید به آزمون و مرور مطالب بپردازید . با مراجعه به یادداشتهایتان ، ببینید چه مقدار از مفاهیم اصلی را به یاد دارید. سعی کنید بفهمید چه پیوندی بین مطالب مختلف وجود دارد و این مطالب چگونه در فصل ، سازمان بندی شده اند. در مرحله آزمون ممکن است مجبور شوید فصل را ورق بزنید تا صحت مفاهیم و مطالب کلیدی حفظ شده را وارسی کنید در این مرحله باید چکیده فصل را بخوانید و ضمن آن جزئیات مربوط به هر یک از نکات چکیده را در نظر آورید. مرحله آزمون را هرگز به شب امتحان موکول نکنید . نخستین مرور، مطالب فصل باید بلافاصله پس از خواندن انجام شود.
پژوهشها حاکی از آن است که روش پس خبا روش بسیار مفیدی است و مسلما کارآمدتر از روش روخوانی ساده مطالب است . در این روش مخصوصا به خود پس دادن مطالب نقش بسیار مهمی دارد. اختصاص بخش عمده زمان مطالعه به یاد آوری فعال مطالب بهتر از آن است که تمام وقت خود را صرف خواندن و بازخوانی مطلب کنید. بررسیها موید این نکته اند که خواندن چکیده فصل بیش از مطالعه سراسر فصل ، کارآمدی دارد. خواندن چکیده پیش از خواندن فصل ، چشم اندازی کلی از فصل فراهم می کند که خواننده را در سازماندهی مطالب در حین خواندن مطالب فصل یاری می دهد. حتی اگر نخواهید روش پس خبا را به طور کامل دنبال کنید بهتر است از فواید به خود پس دادن مطلب و نیز مطالعه چکیده فصل پیش از خواندن مطالب فصل ، غفلت نورزید.
این نکات را فراموش نکنید.
برای اینکه مطالبی در ذهن بماند باید سازمان بندی شود - با مطالب قبلی پیوند زده شود - تکرار شود ـ به خود پس داده شود - خلاصه بندی و یادداشت گردد. و مجددا یادآوری گردد
خواندن اجمالی
روشی برای کشف نکات و مطالب مهم یک کتاب در زمان کوتاه
فصل تابستان، فرصت بسیاری برای شما، به منظور خواندن کتاب های مورد علاقه تان می باشد؛ زیرا شاید در ایام تحصیل، مجال چندانی جهت مطالعه ی کتاب های متفرقه و مورد علاقه تان نداشته باشید؛ اما اکنون که فرصت مناسب و کافی برایتان پیش آمده، چگونه کتاب مورد نظر خود را برای مطالعه انتخاب می‌کنید؟ آیا هر کتابی که به دستتان رسید، بی درنگ از ابتدا تا انتها، آن را می‌خوانید یا این که مانند عده‌ای از دانشجویان که برای خود و وقت خود، ارزش قایلند، سعی می‌کنید ، در یک زمان کوتاه، یک آشنایی کلی با مطالب به دست آورید و آن گاه اگر مایل باشید، شروع به خواندن کنید؟ اگر جزء دسته ی اول هستید و نمی دانید چگونه می توان در زمانی کوتاه، یک آگاهی کلی از مطالب و سازمان کتاب کسب کرد، روشی را که تحت عنوان «خواندن اجمالی» در ذیل آمده است ، با دقت بخوانید:
فواید خواندن اجمالی
الف) کارآمدی بیشتر، از راه تخمین زدن اهمیت مطالب و طرح ریزی یک روش مناسب مطالعه.
ب) بودجه بندی واقعی تر از زمان، از طریق کشف حجم و دشواری مطالب.
ج) افزایش میزان درک مطلب و نگه‌داری آنها در حافظه، از راه کسب یک نظر اجمالی از تمام مطالب، پیش از خواندن جزییات.
د) افزایش میزان دقت و تمرکز حواس، از طریق برانگیختن میزان علاقه.
روش خواندن اجمالی
روش خواندن اجمالی،مبتنی بر یک نمونه‌گیری سریع از نکات اساسی و صرف نظر کردن از جزییات است.در این روش، در جست و جوی نکات کلیدی درباره ی مواد، ساختمان مطالب، نظر و سبک مؤلف باشید. هم چنین برای افزایش میزان علاقه ی خود نسبت به مطالب، به طرح سوؤالاتی در مورد مطالب خواندنی بپردازید.
برای خواندن یک کتاب غیرداستانی با روش اجمالی، نمونه‌گیری‌های زیر را انجام دهید :
عنوان؛ عنوان کتاب با عنوان کتاب های دیگر در این زمینه و با عنوان سایر کتاب های همین مؤلف، چه فرقی دارد؟
مؤلف؛مؤلف کیست؟ تجربیات و سابقه ی کار او چیست؟ آیا وی صلاحیت دارد تا درباره ی عنوانی که انتخاب کرده است، قلم بزند؟
تاریخ انتشار؛کتاب در چه تاریخی منتشر شده است؟ کهنه است یا تازه؟
مقدمه، پیش گفتار و معرفی؛ چرا مؤلف این کتاب را نوشته است؟ کتاب را برای چه کسانی نوشته است؟ آیا او در نوشتن کتاب، تعصب خاصی را دنبال کرده است؟
فهرست مطالب؛ سازمان مطالب کتاب چگونه است؟ آیا بعضی فصل‌های کتاب، از فصل های دیگر ، مهم‌تر است؟ آیا مطالب و فصل‌های کتاب، به دو سه بخش مهم تر، تقسیم‌بندی شده اند؟ اگر نه، آیا شما می‌توانید این مطالب را به دو سه بخش عمده تقسیم کنید؟
ساختمان فصل ها؛آیا در داخل هر فصل، عنوان‌های جداگانه‌ای وجود دارند؟ در پایان هر فصل، خلاصه ی فصل و یا سوؤالات مربوط به فصل، یافت می‌شوند؟
صفحات وتصاویرانتخابی؛مؤلف چه سبکی را در کلمه به کار برده است؟ برای این منظور، از هر پنجاه تا صد صفحه ، یک یا دو صفحه را به طور تصادفی انتخاب کنید و آنها را از نظر بگذرانید. جمله ی اول چند پاراگراف را بخوانید و به تصاویر، نظری بیندازید.
خلاصه‌ها و نتیجه‌گیری‌ها؛ آیا کتاب، یک فصل نتیجه گیری دارد؟ آیا فصل ها، دارای خلاصه یا نتیجه‌گیری هستند؟ اگر کتاب یک فصل نتیجه گیری دارد، ابتدا آن را بخوانید به احتمال زیاد، این فصل، محتوای کتاب را با دقت بیشتری معرفی می‌کند.
پیوست‌ها، فهرست اصطلاحات، مأخذ و مراجع؛ کتاب، شامل کدام یک از اینهاست؟ کدام یک از اینها، به آشنایی بیشتر شما نسبت به کتاب کمک می کند؟
برای خواندن یک فصل با روش اجمالی، نمونه‌گیری‌های زیر را انجام دهید :
عنوان؛عنوان فصل، چه رابطه‌ای با فصل های قبلی و بعدی دارد؟
خلاصه ی فصل و پاراگراف‌های مقدمه؛آیا اینها، مفاهیم اساسی را دربر می‌گیرند؟
خلاصه فصل؛معمولاً محتوای فصل را با دقت بیشتری معرفی می‌کند؛ ابتدا آن را بخوانید.
عنوان‌های کوچک، جملات موضوعی ، حروف کج و حروف زشت؛می‌توان از اینها، مطالب کلی و اساسی فصل را بیرون کشید.
شکل‌ها، نقشه ها، جدول ها ؛آیا اینها، به روشن ساختن مطالب اصلی، نکات مهم و جزییات، کمک می‌کنند؟
توجهات لازم ، هنگام خواندن یک کتاب داستانی با روش اجمالی
1. در خواندن یک نوشته ی ادبی یا یک اثر هنری به طور اجمالی، دو محدودیت زیر وجود دارد.
الف) چون خواندن پایان نوشته‌های ادبی و آثار هنری، اغلب درک خواننده را از مطالب کم و کند و لطف آن را از بین می برد، لازم است در این گونه آثار، تنها به نمونه‌گیری از قسمت های اول اثر بپردازید .
ب) با خواندن اجمالی یک اثر هنری یایک نوشته ی ادبی، نمی توان به مفهوم اصلی آن دست یافت.
2. برای کسب اطلاع در مورد اثر، در صورت موجود بودن، اطلاعات پشت جلد کتاب را بخوانید.
3. می توانید با بررسی سریع چند صفحه یا چند فصل اول کتاب، خود را با مطالب کتاب آشنا سازید و نسبت به آن، بیشتر علاقه‌مند شوید. هم چنین سعی کنید تا نویسنده ی کتاب را بیشتر بشناسید و درباره ی عصری که نویسنده این اثر را نوشته، اطلاعاتی به دست آورید.
4. پس از مطالعه ی فصل اول، صفحه ی اول را دوباره بخوانید. جملات و پاراگراف‌های نخستین، درباره ی جهت گیری، منظور و مفهوم نویسنده، چه اطلاعاتی به دست می‌دهند؟ فصل اول کتاب، معمولاً در برگیرنده ی مضمون‌های اصلی کتاب است.
5. بعد از این که از خواندن اثر فارغ شدید، می‌توانید فصل نخست را بار دیگر بخوانید تا یک نظر در مورد اثر کسب کنید. به این کار، بررسی مجدد می گویند.
فنون تشکیل دهنده ی روش خواندن اجمالی
1. سازمان بندی ابتدایی
پیش از مطالعه ی کتاب به طور کامل، به کشف قسمت های اصلی کتاب که بر اساس آن، مطالب کتاب سازمان یافته‌اند و هم چنین به کشف اندیشه‌های مهم کتاب بپردازید. این کار، مستلزم اندیشیدن یا بر روی کاغذ آوردن یک جمله ی کامل درباره ی عنوان و مقدمه و خلاصه ی هر فصل کتاب است؛ به صورتی که این جمله، مبیّن مغهوم اصلی آن فصل باشد.
2. تعیین هدف مطالعه
معین کنید که هدف شما از مطالعه ی کتاب چیست و با چه دقتی می‌خواهید آن را بخوانید. آیا برای کسب یک برداشت کلی، کتاب را می‌خوانید یا به دنبال جزییات هم هستید؟ برای امتحان مطالعه می‌کنید یا برای رفع نیازهای شغلی یا برای سرگرمی؟
با مشخص کردن هدف مطالعه ی خود، بهتر می توانید روش مناسب مطالعه را برای رسیدن به آن هدف انتخاب کنید. اگر برای کسب اطلاعات کامل و جامع، کتاب را می‌خوانید، سرعت شما باید کمتر از موقعی باشد که به دنبال کسب یک دید کلی از کتاب هستید یابرای سرگرمی آن را مطالعه می کنید. اگر منظورتان یک آشنایی سطحی با کتاب است، استفاده از روش خواندن اجمالی، مناسب‌ترین روش ست.
3. برآورد دشواری مطلب و زمان مطالعه
مقدار زمانی را که برای مطالعه ی کتاب در اختیار دارید و میزان دشواری کتاب را تخمین بزنید. اگر در نظر دارید که از خواندن اجمالی پا فراتر نهید،در بودجه بندی زمان خود دقت کنید. یک تخمین واقع بینانه از زمانی که در اختیار دارید. با توجه به هدف شما از مطالعه ی کتاب و میزان دشواری مطالب، شما را در طرح یک برنامه ی مناسب و کنترل صحیح روش مطالعه، کمک می‌کند.
4. طرح سوؤال
حال که درباره ی کتاب یا یک فصل، اطلاعاتی به دست آوردید، معین کنید که چه اطلاعاتی کم دارید. آیا باید به مطالعه ادامه دهید؟ اگر جواب این سوؤال مثبت است، انتظار دارید از یک خواندن عمیق، چه چیزی عایدتان شود؟ چگونه مؤلف از مقدمه، به نتیجه رسیده است؟ مراحل اساسی کتاب، چه هستند؟ آیا این مراحل، به طور منطقی به هم مربوط می‌باشند و هدف مؤلف چیست؟ آیا مطالب کتاب، با آن چه که شما قبلاً درباره ی موضوع می‌دانستید، موافقت یا مغایرت دارد؟
سوؤالات شما درباره ی کتاب، منی‌توانند کلی یا کاملاً مشخص باشند. طرح این گونه سوؤالات، از طریق ایجاد کنجکاوی، تمرکز حواس و دقت شما را افزایش می‌دهد. رضایت حاصل از پاسخ گویی به سوؤالات، مدت نگه داری مطالب را در حافظه، طولانی می کند. طرح سوؤال، به هنگام مطالعه ی یک کتاب، خواننده ی منفعل را به یک خواننده فعال مبدل می سازد. از طریق طرح سوؤالات، یک گفت و شنود بین شما و مؤلف کتاب، برقرار می شود که کسب لذت شما را از مطالعه ی کتاب افزایش می دهد. سوؤالات ، اغلب به هنگام مطالعه یا پس از پایان مطالعه، به ذهن می‌رسند؛ ولی شما سعی کنید سوؤالات خود را پیش از مطالعه و به هنگام خواندن اجمالی کتاب ، شروع کنید.
منبع:
1. دکتر علی اکبر سیف، روش های یادگیری و مطالعه. نشر دوران.
2. ماهانامه ی فرهنگی اجتماعی دانشجویی پُرسمان،تیرماه 1385،شماره ی 46،صص 28 و 27.
