طب و تربیت5
امام صادق علیه السلام : «... در هفت سال سوم مراقب او باش.»(1)
امام صادق علیه السلام : «... در هفت سال حلال و حرام قانونی را یاد بگیرد.»(2)
پیامبراکرم صلی الله علیه و آله : «... و در هفت سال سوم وزیر و مشاور شماست.»(3)
نقش مشاوره در خانواده
اعضای خانواده از طریق مشاوره و /تبادل نظر می توانند همدیگر را بشناسند و از ویژگیهای روانی، فکری، عاطفی و... یکدیگر مطلع شوند. امام جواد علیه السلام می فرماید: «الانسان مخبوء تحت لسانه.»(4)
آدمی در زیر زبان خود پنهان است.
آنگاه که سخن بگوید، مکنونات و اسرار نهفته اش آشکار می گردد. خانواده مهم ترین عامل مؤثر در رشد و پرورش فرزندان است و از مهمترین عوامل در تأمین سلامت و پرورش عقل و اندیشه و بهداشت روانی فرزندان روابط صحیح و متعادل والدین با آنهاست و از شاخص ترین و نافذترین برنامه های تربیتی و از بهترین شیوه های ارتباط با فرزندان، مشورت و مشاوره با آنان است. والدین باید با فرزندان سخن بگویند، سخن آنان را بشنوند و با آنان مشاوره کنند و باید امر مشاوره از سوی والدین شروع شود و با این کار الگوی مشاوره را عملاً به فرزندان یاد دهند. زمانی که والدین با فرزندان خود به مشورت می نشینند، باید نشان دهند که تمایل دارند با دقت سخن فرزندان را گوش دهند و این به نوبه خود نشان می دهد که نظر والدین فرزندان خود را با ارزش می دانند و به سخن و نظر او احترام می گذارند. بدیهی است وقتی فرزند این گونه رفتار را مشاهده می نماید، اعتماد به نفس پیدا می کند و دارای اراده قوی خواهد شد.
فرزندان در مراحل گوناگون کودکی، نوجوانی، و جوانی دارای مشکلات فراوانی هستند که باید با تدبیر و آگاهی و تبادل نظر و مشاوره بر طرف شوند. امور مربوط به تعلیم و تربیت، مسائل مربوط به معاشرت و روابط اجتماعی، امور مربوط به رشد جنسی، بلوغ، مسائل شرعی و... اموری هستند که نیاز به آگاهی و شناخت دارند و باید با تدبیر و رایزنی صحیح به درستی حل شوند و در صورتی که والدین با فرزندان خود الفت و رفاقت نداشته باشند، فرزندان اسرار ناگفته(5) خود را به دوستان خود و چه بسا دوستان ناباب خواهند گفت و از طریق نادرست مشکلات خود را حل خواهند کرد.
وظیفه والدین این است که باب گفتگو را در خانواده مفتوح نگه دارند و پدر، مسائل ویژه مربوط به فرزند پسر خود را به طریق حساب شده بیان کند و مادر مسائل ویژه دختر خود را مدبرانه به او تفهیم نماید و از این طریق خانه و خانواده را محل آسایش و آرامش قرار دهد و این جاست که معنای سخن عمیق امیرالمؤمنین علیه السلام روشن می شود که می فرماید:
«لامظاهرة اوثق من المشاورة»(6)
پشتیبانی بهتر از مشاوره نیست.
خانه و خانواده اولین مهد و مدرسه ای است که کودک در آن پرورش پیدا می کند و مایه شخصیت وی در این مهد ریخته می شود و چون الگوی رفتاری کودک والدین او هستند، اینان باید تلاش کنند با مشاوره، تبادل نظر و رایزنی، جو تفاهم، همدلی و اعتماد به نفس را در خانواده گسترش داده و از این طریق عقل و اندیشه و اراده فرزندان را پرورش دهند و در برابر سرزنش ها و پشیمانی ها، دژی مستحکم از مشاوره و تبادل نظر و تفاهم ایجاد کنند، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله چه بسیار زیبا می فرماید:
«مشاوره دژ مستحکم در برابر پشیمانی است و در برابر سرزنش امان دهنده است.»(7)
مشورت پویشی است که به انسان کمک می کند تا با استفاده از آراء، اندیشه ها و دیدگاه های مختلف توانایی ها و استعدادهای خود و دیگران را بشناسد و با موقعیت ها و امکانات فردی و اجتماعی و نیز با محدودیت ها، کاستی ها و نارسائی ها آشنا گردد.
شور و مشورت در لغت به دو معنا به کار می رود:
الف ـ اظهار و ابداء شیی ء.
ب ـ اخذ و استخراج شیی ء
و در اصطلاح به معنای استخراج رأی دیگران از طریق تبادل افکار و اندیشه هاست.(8)
احترام گذاشتن به کودکان یعنی شناخت حق آنان در برآورده شدن نیازهای اولیه شان؛ احترام به کودکان به معنای در نظر گرفتن آنها به عنوان افرادی با شخصیت و ظرفیت خاص خودشان است.
برای نشان دادن احترام به کودکان در مراحل مختلف رشد، خیلی ساده می توان تنها به سخنان آنها گوش داد. اوقاتی را که با کودکانمان می گذرانیم زیربنای تمام اهدافی است که به عنوان پدر و مادر مایلیم بدانها دست یابیم. وقتی در انجام کارها با آنها مشارکت می کنیم، با زبان بی زبانی به آنها می فهمانیم
برای نشان دادن احترام به کودکان در مراحل مختلف رشد، خیلی ساده می توان تنها به سخنان آنها گوش داد. اوقاتی را که با کودکانمان می گذرانیم زیربنای تمام اهدافی است که به عنوان پدر و مادر مایلیم بدانها دست یابیم.
که برایشان آن قدر ارزش قائلیم که وقتمان را در اختیار آنها قرار می دهیم هرچند که کارهای بسیار دیگری هست که باید به آنها بپردازیم. یا بهتر بگوییم ترجیح می دهیم به آنها بپردازیم.(9)
بلوغ
بلوغ را می توان یکی از مهمترین دوره های زندگی دانست که از نظر فیزیولوژیکی، فیزیکی و روانی تحولات بسیار عمیقی در فرد ایجاد می کند و باعث می شود که نظم جسمانی و روانی نوجوان به هم بخورد. نوجوان در این دوره از نظر جسمانی در حال رشد، از لحاظ عاطفی نارس، از نظر تجربه محدود و از لحاظ فرهنگ اجتماعی بسیار شکننده و تحت تأثیر است. بلوغ یک دوران بی سروسامانی و به عبارت دیگر هنگامه ای از زندگی است که شخ ص غالباً دستخوش کشمکش های گوناگون است.
عدم آشنائی و توجه به تغییرات روانی در این دوره ممکن است، منجر به بروز مناقشات خانوادگی و اجتماعی شده و منشأ بسیاری از انحرافات اخلاقی، پناه بردن به اعتیاد، دزدی و انواع تبه کاری در نوجوانان گردد.
والدین اکثراً امیال و آرزوهای نوجوانان را در مقام یک شخصیت مستقل درک نمی کنند و با وجودی که ظاهراً از رشد کودک خود خوشحالند، در باطن میل ندارند که تسلط خود را بر فرزندان از دست بدهند. پدران و مادران تصور می کنند که معاشرین فرزندان آنها از نظر رفتار و اخلاق منحرف بوده و شایسته همسازی و همزیستی نیستند. این اختلاف سلیقه ها موجب مشاجرات بین پدر و مادر از یک طرف و فرزندان از طرف دیگر شده و سوء تفاهمات موجود، مشکلات عدیده رفتاری، اجتماعی، روانی و یا ناتوانیهای جسمانی برای نوجوان به بار می آورد. باید قبول کرد که نوجوانان در عصری غیر از عصر والدین زندگی می کنند و این والدین هستند که باید در عصر فرزند خود زندگی کنند، نه اینکه نوجوان را وادار سازند در عصر آنها زندگی کند.
سرعت رشد یک پسر بالغ یا دختر بالغ پدیده قابل توجهی است، رشد و تکامل عقلی، عاطفی و روانی معمولاً با رشد جسمی همگام و هماهنگ پیشرفت نمی کند، در نتیجه این ناهماهنگی، اختلافات جدیدی بروز می کند که سطح توقعات خانواده را از فرزندان و بالعکس، غیر قابل قبول جلوه گر می سازد.
از زمان بلوغ، تمایلات جنسی رفتار نوجوانان را تحت تأثیر قرار می دهد و لذا آشنایی به آن لازم به نظر می رسد، اگر چه نوجوانان در این دوره با مشکلات عدیده ای روبه رو هستند، خوشبختانه اکثراً موفق به حل آنها می شوند. راهنمایی جنسی باید با توجه به سن و رشد و قوای عقلانی فرد طرح ریزی شود و پدر و مادر نیز بایستی در این راهنمائی شرکت کنند. مسلماً اقدام به روشهای انضباطی شدید در این مورد، درست نیست و در اکثر موارد نتیجه معکوس خواهد داد، بهترین روش این است که در مقابل سؤالاتی که کودکان در مورد مسائل جنسی می نمایند، پاسخهای مناسب و سنجیده از طرف پدر و مادر ارائه گردد، به نحوی که قابل درک برای کودکان باشد.
کودکان باید قبل از رسیدن به سن بلوغ به وسیله پدر، مادر، آموزگار و مشاورین خانوادگی آمادگی کامل نسبت به تحمل تحولاتی که در نتیجه بلوغ رخ می دهد داشته باشند، عدم آشنایی به مسائل دوران بلوغ خود ممکن است پایه گذار مسائل، مشکلات روانی و اختلالات رفتاری بخصوص در زمینه فعالیتهای جنسی بشود.
بهداشت روانی در مورد آموزش مسائل جنسی بر دو نکته تکیه می کند:
1 ـ تغییرات و تحولات فیزیکی و فیزیولوژیکی دوران بلوغ.(10)
2 ـ تغییرات و تحولات سایکوبیولوژیک.(11)
آموزش دراین دو زمینه بایستی هماهنگی داشته و به موازات یکدیگر پیش برود و یا به عبارت دیگر در آموزش مسائل جنسی به جنبه های جسمانی و
فیزیولوژیک بلوغ از یک طرف و جنبه های روانی و عاطفی آن از طرف دیگر، توجه لازم و کافی بشود.
نوجوانی دوره ای است که در آن شکل ظاهری بدن و مخصوصاً چهره خیلی اهمیت پیدا می کند و عزت نفس را تحت تأثیر قرار می دهد. احساس محبوبیت یا عدم محبوبیت، احساس پذیرفته شدن از طرف دوستان و همتایان، در طول این دوره شکل می گیرد. مشغولیت ذهنی بسیاری از نوجوانان این است که در باره وضع ظاهری خود بیندیشند و روزی چند ساعت در جلوآینه بایستند و هر لحظه لباس عوض کنند، نبابراین والدین باید در این دوره حساس باشند و مسأله را حادتر نکنند، بدین صورت که وضع ظاهری نوجوان را چه زشت و چه زیبا موضوع روز نکنند و مسأله نیافرینند.
والدین در این دوره از زندگی سعی کنند، کمتر دستور بدهند، کمتر نظر خود را تحمیل کنند و بیش از پیش راهبردهائی ارائه دهند که بتوانند قدرت خود را با نوجوانان تقسیم کنند. در این صورت بحرانهای نوجوانی کمتر مشاهده خواهد شد.
دوست داشتن نوجوان در این برهه به این معنی است که شنونده خوبی باشیم، از آنجائی که نوجوانان خود در تلاش برای سازش با غریزه جنسی رو به تکاملشان، فشار تکالیف مدرسه و دلواپسی از آینده خود هستند، آن قدر که به کسی نیاز دارند که واقعاً به صحبت آنها گوش دهد، به پند و اندرز دیگران نیاز ندارند.(12)
منابع:
وسائل الشیعه, jeld=5,safhe=194
اصول کافی, jeld=6,safhe=46 ، 47
کنزالعمال
بحارالانوار, jeld=17,safhe=101
نهج الفصاحه
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم, jeld=2,safhe=169
فصلنامه دانشگاه اسلامی, tarikh =بهار1378, jeld =ش8
________________________________________
10 ـ فیزیولوژی عبارت از علم آشنایی با اعمال قسمتهای مختلف بدن و اعضای گوناگون موجود زنده است.
11 ـ بیولوژی (زیست شناسی) سایکوبیولوژیک (تغییرات زیستی) فرهنگ پزشکی، دکتر یعقوب احدوست.
1 ـ وسائل الشیعه، ج 5، ص 194.
12 ـ با استفاده از بهداشت روانی ـ دکتر حمزه گنجی.
2 ـ اصول کافی، ج 6، ص 47 و 46.
3 ـ کنزالعمال، خبر 45338.
3 ـ کنزالعمال، خبر 45338.
4 ـ بحارالانوار، ج 17، ص 101.
5 ـ نهج البلاغه، 1139.
6 ـ نهج الفصاحه، حدیث 3095.
7 ـ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 2، ص 169.
8 ـ گل استن هاوس، پرورش اعتماد به نفس درکودکان، ترجمه بهار ملکی.
9 ـ با استفاده از اهداف مشاوره از دیدگاه اسلام، محمدبهشتی، فصلنامه دانشگاه اسلامی، بهار 78، شماره 8